Rodzaje włókien naturalnych

 

Naturalne włókna od wieków służą ludziom do tworzenia tkanin i przędzy. Dzielą się na roślinne i zwierzęce, a każdy typ ma swoje unikalne właściwości. W tym artykule poznasz ich najważniejsze cechy oraz zastosowanie w rękodziele.

Podział włókien naturalnych

Naturalne włókna dzielimy według ich pochodzenia. Każdy typ ma inne właściwości – wpływające na wygląd, trwałość i sposób obróbki. Wyróżniamy trzy główne grupy:

• Włókna roślinne – pozyskiwane z różnych części roślin, są lekkie, przewiewne i odporne na wysoką temperaturę. Ze względu na swoją strukturę dobrze wchłaniają wilgoć i schną szybciej niż włókna zwierzęce. Mają tendencję do gniecenia się, ale są trwałe i odporne na ścieranie.

• Włókna zwierzęce – pochodzą z sierści i wydzielin zwierząt, a ich głównym składnikiem jest białko. Są elastyczne, sprężyste i mają zdolność do zatrzymywania ciepła, co sprawia, że idealnie nadają się na materiały izolujące przed zimnem. W odróżnieniu od włókien roślinnych są bardziej podatne na działanie wilgoci, ale za to rzadziej się gniotą i mają właściwości termoizolacyjne.

• Włókna mineralne – występują naturalnie w środowisku, jednak nie są stosowane do wyrobu tkanin użytkowych.

Każdy rodzaj włókien ma swoje unikalne cechy, które wpływają na ich zastosowanie. To, jak się zachowują podczas użytkowania, zależy od ich budowy chemicznej i fizycznej, a także sposobu przędzenia i obróbki.

Włókna roślinne (celulozowe)

Włókna roślinne pozyskuje się z różnych części roślin. Ich głównym składnikiem jest celuloza, dzięki której są wytrzymałe, odporne na wysoką temperaturę i dobrze chłoną wilgoć. Włókna te różnią się właściwościami w zależności od miejsca, z którego zostały pozyskane – jedne są delikatne i miękkie, inne sztywne i odporne na rozciąganie. Pod względem budowy dzielimy je na cztery główne grupy: łykowe, liściowe, nasienne.

Włókna łykowe

Włókna łykowe znajdują się w wewnętrznej warstwie łodygi i są długie, mocne oraz odporne na zerwanie. Ich struktura sprawia, że dobrze przepuszczają powietrze, a jednocześnie z czasem stają się bardziej miękkie.

• Len – Len to jedno z najstarszych znanych włókien roślinnych, pozyskiwane z łodyg lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum). Jest cienki, ale wyjątkowo wytrzymały i odporny na rozciąganie. Dobrze chłonie wilgoć i jest przewiewny. Jego minusem jest skłonność do gniecenia. Świetnie nadaje się na osnowę kilimach i makatkach.

• Konopie – Znane i lubiane konopie siewne (Cannabis sativa) dają mocne włókno dawniej powszechnie wykorzystywane do produkcji lin, żagli i tkanin roboczych. Włókna konopne są sztywne, ale ich struktura pozwala na stopniowe zmiękczanie przy użytkowaniu. W ostatnich latach włókno konopne wraca do łask i myślę, że będzie zyskiwało na znaczeniu.

• Pokrzywa – Włókna pokrzywy (Urtica dioica) są delikatniejsze niż lniane, ale dość wytrzymałe, elastyczne i odporne na działanie wilgoci. W przeszłości były szeroko stosowane w Europie, zanim wyparła je bawełna. O włóknach pokrzywowych pisałam tu.

• Ramia – Znana także jako chińska pokrzywa, pozyskiwana z rośliny o nazwie szczmiel biały (Boehmeria nivea). Włókna ramii są błyszczące i odporne na rozciąganie. Mają wysoką chłonność, ale są stosunkowo sztywne, dlatego często miesza się je z innymi włóknami.

• Juta – Szorstkie i sztywne włókno pochodzące z roślin z rodzaju juta (Corchorus) i wykorzystywane głównie w produkcji worków, dywanów i tkanin technicznych. Ma również zastosowanie w różnych technikach rękodzielniczych.

• Kenaf – Włókno pochodzące z ketmii konopiowatej (Hibiscus cannabinus), podobne do juty, ale bardziej miękkie i elastyczne. Stosowane w przemyśle papierniczym i do produkcji sieci, sznurków itp. Dla nas nie ma większego znaczenia.

Len

Len - od lewej: słoma, wymiędlone włókna, pakuły, wyczesane pasmo włókien gotowe do przędzenia.

Sznurek konopny, który ukręciłam z roślin z własnej uprawy.

Włókna liściowe

Włókna liściowe – pozyskiwane z liści roślin są długie, mocne i odporne na zerwanie, ale często sztywne, co ogranicza ich zastosowanie w produkcji tkanin odzieżowych.

• Sizal – Pozyskiwany z liści agawy sizalowej (Agave sisalana). Jest bardzo mocny i odporny na ścieranie, dlatego wykorzystuje się go głównie do produkcji lin, dywanów i worków. Włókno sizalowe jest twarde i trudno poddaje się przędzeniu. Ma za to zastosowanie w rękodzielnictwie i florystyce np. przy tworzeniu stroików.

• Rafia to włókno pozyskiwane z liści palm rafii, głównie z gatunku Raphia farinifera i Raphia taedigera. Charakteryzuje się dużą elastycznością, dzięki czemu jest łatwe do splatania i formowania. Włókna rafii są stosunkowo mocne, odporne na wilgoć i wykorzystywane głównie w rzemiośle – do wyplatania koszy, kapeluszy, mat oraz we florystyce i rękodzielnictwie.

• Abaka (manila) – Włókno pozyskiwane z liści banana manilskiego (Musa textilis). Jest lekkie, bardzo odporne na działanie wody i często używane do produkcji lin okrętowych, mat oraz specjalistycznych papierów (np. banknotów). Dla polskiej prządki raczej nie jest istotne.

Włókna nasienne/owocowe

Te włókna rozwijają się wokół nasion roślin.

• Bawełna – Najpopularniejsze włókno tekstylne na świecie. Miękkie, przewiewne, dobrze chłonie wodę i jest przyjemne w dotyku. Włókna bawełny są krótkie, ale dobrze nadają się do przędzenia.

• Kokos – Włókno pozyskiwane z otoczki (tzw. mesokarpu) orzecha kokosowego (Cocos nucifera). Jest szorstkie, bardzo odporne na wilgoć i pleśń. Stosowane w produkcji mat, lin, szczotek, wycieraczek i materaców.

• Kapok – Pozyskiwany z nasion drzewa kapokowego (Ceiba pentandra). Bardzo lekki, wodoodporny i puszysty, ale zbyt kruchy, by dało się go prząść. Wykorzystywany głównie jako wypełnienie do poduszek i materaców.

Włókna zwierzęce (proteinowe)

Włókna zwierzęce to naturalne surowce pozyskiwane z sierści, runa, kokonów owadów lub wydzielin niektórych zwierząt. Są cenione za swoje właściwości termoizolacyjne, elastyczność oraz zdolność do pochłaniania i odprowadzania wilgoci. W przeciwieństwie do włókien roślinnych, składają się głównie z białek, takich jak keratyna (włókna wełniane) lub fibroina (włókna jedwabne), co nadaje im specyficzne właściwości, m.in. sprężystość i wytrzymałość.

Wyróżniamy kilka głównych grup włókien zwierzęcych:

Włókna wełniane

Pochodzą z sierści różnych zwierząt hodowlanych i dzikich. Wełna jest wyjątkowo sprężysta, odporna na zabrudzenia i posiada naturalne właściwości termoregulacyjne.

• Wełna owcza – najpopularniejsze proteinowe włókno naturalne, cenione za miękkość, sprężystość i zdolność do zatrzymywania ciepła. W zależności od rasy owiec, wełna może być gruba i szorstka (np. wełna polskiej owcy górskiej) lub wyjątkowo delikatna (np. merynos).

• Alpaka – pochodzi od południowoamerykańskich alpak. est lekkie, ciepłe, wyjątkowo miękkie i delikatne, choć mniej odporne niż wełna owcza.

• Moher – uzyskiwany z kóz angorskich, charakteryzuje się jedwabistym połyskiem i wyjątkową miękkością. Moherowe włókna są lekkie i dodają puszystości, co sprawia, że doskonale nadają się na luksusowe dzianiny i tkaniny.

• Kaszmir – bardzo cienkie, miękkie i ciepłe włókno pozyskiwane z kóz kaszmirskich. Jest jednym z najdroższych naturalnych włókien tekstylnych ze względu na skomplikowany proces pozyskiwania i ograniczoną podaż.

• Angora – pochodzi z królików angorskich i jest jednym z najdelikatniejszych włókien naturalnych. Charakteryzuje się niezwykłą miękkością i lekkością, a także wyjątkową zdolnością do zatrzymywania ciepła. Włókna angory są jednak bardzo śliskie i słabo trzymają skręt, dlatego często miesza się je z innymi wełnami, aby poprawić ich trwałość.

• Wełna wielbłądzia – szczególnie ceniona za swoje właściwości izolacyjne. Włókna pochodzą głównie z wielbłądów dwugarbnych i są niezwykle lekkie, miękkie oraz odporne na zmienne warunki atmosferyczne.

• Wełna z lamy – pozyskiwana głównie z lamy andyjskiej (Lama glama), jest nieco grubsza i sztywniejsza niż alpaka, ale równie ciepła i wytrzymała. Dzięki swojej odporności na zabrudzenia i wodoodpornym właściwościom znajduje zastosowanie zarówno w odzieży, jak i w tradycyjnych tekstyliach rdzennych mieszkańców Andów.

• Wełna wikunii – pochodzi od dziko żyjących wikuni (Vicugna vicugna) i jest jednym z najrzadszych i najcenniejszych włókien na świecie. Charakteryzuje się wyjątkową lekkością, niezwykłą miękkością i doskonałymi właściwościami termicznymi, a jednocześnie jest bardzo cienka, co sprawia, że tkaniny z niej wykonane są luksusowym towarem.

• Wełna jaków – pochodzi z podszerstka jaka domowego (Bos grunniens), zamieszkującego wysokogórskie tereny Azji. Jest niezwykle ciepła, miękka i lżejsza niż owcza wełna. Dzięki swoim właściwościom termicznym i odporności na wilgoć doskonale sprawdza się w odzieży zimowej i luksusowych akcesoriach, takich jak szale czy swetry.

Z wymienionych powyżej rodzajów wełny największe znaczenie dla świata prządek ma przede wszystkim wełna owcza i alpaka. Pozostałe są trudniej dostępne. Można je za to spotkać jako domieszki w gotowych włóczkach.

Ciekawostką jest jeszcze możliwość wykorzystania własnego czworonożnego pupila jako źródła surowca. Osobiście nie próbowałam, ale jeśli jesteś właścicielką psiaka o gęstym podszerstku, to śmiało możesz zbierać wyczesy ;P Podobnie niektóre prządki postępują w przypadku długowłosych kotów. Wełna z sierści psa nazywa się chiengora, natomiast, o ile mi wiadomo, kocia wełna nie zyskała dotąd osobnej nazwy.

Alpaka z wełny alpaki :)

Wełna owcy rasy Gotland.

Merynos - mix kolorów.

Włókna jedwabne

Uzyskiwane są z przędzy wytwarzanej przez larwy jedwabników. Jedwab jest wyjątkowo mocny jak na włókno naturalne, ma piękny połysk i jest bardzo przyjemny w dotyku.

• Jedwab morwowy – pochodzi z kokonu jedwabnika morwowego (Bombyx mori). Jest luksusowym surowcem o wyjątkowej gładkości i połysku, używanym głównie w produkcji eleganckich tkanin.

• Jedwab dziki (tussah) – uzyskiwany z jedwabników dziko żyjących, takich jak Antheraea pernyi. Włókna mają bardziej szorstką strukturę i mniej jednolity kolor niż jedwab morwowy, ale są równie wytrzymałe.

Jedwab - kokony i włókna.

Bisior – jedwab morski

Bisior to unikalne włókno pochodzenia zwierzęcego, które trudno jednoznacznie przypisać do kategorii „wełnianych” czy „jedwabnych”. Choć potocznie bywa nazywany „jedwabiem morskim”, nie pochodzi od owadów, lecz od małży Pinna nobilis. Ze względu na swoją budowę i sposób pozyskiwania, można go traktować jako osobną kategorię w obrębie włókien zwierzęcych. Bisior to niezwykle rzadkie i cenne włókno pozyskiwane z wydzieliny gruczołów bisiorowych małży Pinna nobilis, zamieszkujących wody Morza Śródziemnego. Małże te produkują cienkie, jedwabiste nici, którymi przytwierdzają się do podłoża – to właśnie z tych włókien ręcznie wytwarza się tkaniny. Bisior jest niezwykle lekki, delikatny i jednocześnie wyjątkowo mocny. Wyróżnia się złotawym połyskiem, który nie blaknie z czasem. Ze względu na skomplikowany proces pozyskiwania i niewielką ilość surowca, tkaniny bisiorowe były luksusem zarezerwowanym dla elit już w starożytności. Dziś jego produkcja jest niemal wymarłym rzemiosłem, praktykowanym przez nielicznych rzemieślników we Włoszech.

Włókna syntetyczne naturalnego pochodzenia

Włókna wiskozowe nie występują w naturze w gotowej postaci, tylko powstają z surowców naturalnych – głównie celulozy pozyskiwanej z roślin. Proces ich wytwarzania polega na chemicznym rozpuszczaniu celulozy i formowaniu z niej włókien, co nadaje im cechy pośrednie między włóknami naturalnymi a syntetycznymi. Istnieje kilka rodzajów wiskozy, z których każda ma swoje unikalne właściwości i zastosowania. Obecnie dostępne mamy rozmaite rodzaje wiskozy: rayon, modal, tencel, wiskoza bambusowa, różana, miętowa i inne.

W sklepach z czesankami do przędzenia możemy też spotkać włókno sojowe. Jest ono niezwykle ciekawe, ponieważ powstaje nie z celulozy, a z białek zawartych w ziarnach soi. Włókno sojowe, jest więc włóknem proteinowym roślinnego pochodzenia.

Tencel

Jak wybierać włókna do przędzenia?

Wybór odpowiedniego włókna do przędzenia to kluczowy krok w pracy każdej prządki. Nie każde włókno sprawdzi się na początku nauki, tak samo jak nie każde nada się do każdego projektu. Warto wiedzieć, które włókna są najłatwiejsze do opanowania, jak dopasować je do konkretnego zastosowania oraz kiedy warto sięgnąć po mieszanki, aby uzyskać pożądane właściwości przędzy.

Od jakich włókien zacząć przygodę z przędzeniem?

Dla osób początkujących kluczowe jest wybranie włókien, które dobrze trzymają skręt, nie są zbyt śliskie ani zbyt krótkie. Moja rada jest prosta: zacznij od wełny owczej. Ale jakiej? Tu temat jest szeroki i zapewne co prządka, to inne zdanie.

Moim zdaniem lepiej wybrać wełnę średniej grubości (26–30 µm), o długim włóknie, przygotowaną w formie taśmy (czesanka), gdzie włókna ułożone są równolegle. Sklepy z wełną do filcowania obfitują w oferty merynosa australijskiego lub nowozelandzkiego, który jest milutki i delikatny (16-19 µm), ale moim zdaniem łatwiej jest uczyć się na grubszej i gładszej np. Wensleydale, Blue Faced Leicester, Gotland, Jacob lub tzw. czesanki polskiej (która jest miksem).

Ale jeżeli jest tak, że masz już wełnę, np. od własnych lub zaprzyjaźnionych owiec albo alpak, to nic nie stoi na przeszkodzie żeby włókienniczą przygodę zacząć od nich. Po prostu łatwiej jest zaczynać z przygotowaną fabrycznie czesanką.

Jak już masz opanowane przędzenie wełny i szukasz nowych wyzwań, weź na warsztat len. To ciekawe doświadczenie, ponieważ włókno lniane jest sztywniejsze i zachowuje się inaczej podczas przędzenia. Wilgoć ułatwia sprawę – zmiękcza włókna, więc miej pod ręką miseczkę z wodą do zwilżania palców.

Mieszanki włókien – kiedy warto je stosować?

Łączenie różnych włókien pozwala na uzyskanie unikalnych właściwości przędzy. Dodatek jedwabiu do wełny zwiększa jej wytrzymałość i nadaje połysk, a mieszanka alpaki z owczą wełną poprawia jej sprężystość. Mieszanki warto stosować również wtedy, gdy chcemy złagodzić pewne właściwości włókna – na przykład dodać owczą wełnę do angory, aby lepiej trzymała skręt i nie mechaciła się tak mocno. Kluczem do udanych eksperymentów jest testowanie różnych proporcji i obserwowanie, jak mieszanki zachowują się podczas przędzenia i późniejszego użytkowania. Przede wszystkim mieszanie różnych kolorów i rodzajów włókien to świetna zabawa, dająca prządce szerokie pole do eksperymentowania.

Wełna z jedwabiem.

Wełna z jedwabiem.

Wełna zdwojona z nitką lnianą.

Podsumowanie – odkrywaj świat naturalnych włókien

Naturalne włókna to fascynujący świat pełen różnorodności – od wytrzymałych włókien roślinnych, przez miękkie i ciepłe wełny zwierzęce, aż po nowoczesne włókna syntetyzowane, takie jak wiskoza czy włókno sojowe. Każde z nich ma swoje unikalne właściwości i zastosowania, które warto poznać, by świadomie wybierać materiały do swoich projektów.

Eksperymentowanie z różnymi rodzajami włókien to nie tylko sposób na rozwój umiejętności, ale także szansa na znalezienie tych, które najlepiej odpowiadają Twoim potrzebom. Może zachwyci Cię szlachetność alpaki, delikatność jedwabiu albo lekkość lnu? Niezależnie od tego, czy przędziesz, tkasz, czy po prostu interesujesz się włóknami, poznawanie ich właściwości otworzy przed Tobą nowe możliwości w pracy z materiałami naturalnymi.

Masz swoje ulubione włókno? A może chcesz spróbować czegoś nowego? Podziel się swoimi doświadczeniami w komentarzu!